Â鶹Éç

Cafodd tua 200,000 o famau a phlant eu symud o ddinasoedd Lloegr i ddiogelwch cymharol Cymru - 50,000 ohonyn nhw i'r Rhondda. Bu'n brofiad anghyson i'r faciwîs a'u lletywyr. Arhosodd rhai yng Nghymru ar ddiwedd y rhyfel. I eraill roedd y diwylliant gwahanol yn rhy ddieithr, a dychwelon nhw i ganol y bomio.

Yn Aberystwyth, cododd ofn y byddai llifeiriant o Saeson bach uniaith yn tanseilio iaith Gymraeg y plant. Dyma pam y sefydlodd Ifan ab Owen Edwards yr ysgol gyfrwng Cymraeg gyntaf yng Nghymru, dan nawdd Urdd Gobaith Cymru.

Yn sgil bomio porthladdoedd y de, cafodd plant o Gaerdydd ac Abertawe eu symud i gefn gwlad Cymru hefyd.

Y Bomio

Targedodd yr Almaenwyr ddociau Caerdydd, Doc Penfro ac Abertawe. Ymosododd yr awyrennau ar Gaerdydd 30 o weithiau ym mis Ionawr 1941, gan ddinistrio rhan o gadeirlan Llandaf. Ond Abertawe ddioddefodd waethaf. Yn Chwefror 1941 cafodd 230 o'i thrigolion eu lladd, a goleuodd yr awyr dros dde Cymru pan aeth 'Abertawe'n fflam', chwedl y bardd, Waldo Williams.

Daeth y Cymry'n gyfarwydd â rhoi 'blacowt' dros eu ffenestri, â chysgodfannau Anderson yn eu gerddi, â chario mygydau nwy i bob man ac ymarferion y Gwarchodlu Cartref.

Gwaith

Trefnwyd y byd gwaith i gefnogi'r ymdrech ryfel. Cafodd ffermwyr eu hannog i 'balu dros fuddugoliaeth' a throi tir glas i dyfu cnydau fel tatws a moron.

Unwaith eto, roedd galw am lo Cymru, ac o 1943 ymlaen, roedd y wladwriaeth yn rheoli'r diwydiant. Oherwydd prinder glowyr erbyn 1944, cafodd un o bob deg o'r bechgyn ifanc, a oedd wedi'u galw i'r fyddin, eu hanfon i weithio fel 'Bechgyn Bevin' yn y pyllau glo.

Cyfrannodd merched di-briod a gwragedd priod at yr ymdrech ryfel. Erbyn 1944, roedd 219,000 o fenywod yn gweithio, 4,357 ohonyn nhw yn y Fyddin Dir yng Nghymru; ymunodd eraill â'r WAAFs, gan ddysgu drilio a sut i bacio parasiwtiau er enghraifft, neu â'r WRENs.

Heidiodd llawer i'r ffatrïoedd arfau yn Hirwaun, Pen-bre, Glasgoed, Marchwiail neu Benybont-ar-Ogwr. Dyma'r ffatri fwyaf, lle gweithiai 37,000 o fenywod a rhai dynion. Roedd yn waith peryglus - cafodd rhwng 30-40 eu lladd mewn un ddamwain yno. Bu eraill yn nyrsio, rhai gyda nyrsys Queen Alexandra yn Ffrainc.

Rhoddodd cyfnod y rhyfel annibyniaeth, cyfle i ennill cyflogau da a mwynhau cymdeithas ehangach i ferched, ond ar yr un pryd, roedden nhw'n byw mewn ofn a phryder mawr.

Dogni

Dechreuodd y llywodraeth ddogni bwyd yn 1940 ac aeth ffrwythau fel bananas, grawnwin ac orenau yn eithriadol brin.

Ar y dechrau, câi un person 'rations' o 12 owns o siwgr, 4 owns yr un o fenyn neu lard a chig-moch, dau ŵy a 3.5 owns o ham yr wythnos a châi plant ddogn o 2 owns o losin. Does dim rhyfedd, felly, fod pobl yn twyllo trwy brynu a gwerthu nwyddau ar y farchnad ddu.

Roedd dillad yn cael eu dogni hefyd. Roedd sanau neilon yn brin iawn, a byddai merched dyfeisgar yn paentio'u coesau â brownin grefi a rhoi streipen i lawr y cefn. Gwnaeth ambell ferch ei ffrog briodas o sidan parasiwt. Y prif slogan oedd 'Make do and Mend'.

Carcharorion

Pan dorrodd y rhyfel, cafodd llawer o Almaenwyr ac Eidalwyr, a oedd wedi byw yng Nghymru erioed, eu carcharu - rhai ar long yr Arandora Star. Cafodd hi ei suddo gan gwch U yr Almaen. Boddodd llawer, yn eu plith 446 o Eidalwyr diniwed a gwladgarol.

Yn y carchar rhyfel yn Henllan, Ceredigion, paentiodd yr Eidalwyr lun 'Y Swper Olaf' ar fur capel y gwersyll.

Yn 1945, dihangodd 65 o Almaenwyr o garchar Island Farm, Penybont-ar-Ogwr, ond o fewn wythnos roedd pob un wedi'i ddal ac yn ôl yn y carchar. Carcharwyd Cymry mewn carcharau rhyfel ar draws y byd hefyd, a dioddefodd rhai yn enbyd iawn, yn enwedig yn Byrma a Japan.