Â鶹Éç

Mae'r ardal hon yn cynnwys tref Abergwaun sydd ar arfordir gogleddol Penfro a'r pentrefi cyfagos.

Mae dwy ran i dref Abergwaun sef y dref newydd a Chwm Abergwaun, yr hen dref a ddatblygodd o amgylch yr harbwr.

Yn ystod y 16eg ganrif roedd Cwm Abergwaun yn borthladd prysur. Roedd tipyn o fasnachu yn digwydd yma. Penwaig oedd y prif fasnach ac roedd tomen ohonyn nhw'n cael eu hallforio mor bell â gwledydd môr y Canoldir. Yn ystod y 19eg ganrif adeiladwyd iard longau yma.

Ar ddechrau'r 20fed ganrif datblygodd porthladd Wdig a dirywio wnaeth porthladd Cwm Abergwaun. O Wdig y bydd y llongau yn hwylio i Iwerddon heddiw.

Mae Cwm Abergwaun yn lecyn hardd gydag awyrgylch arbennig. Dyma leoliad y ffilm 'Under Milk Wood' a 'Moby Dick'. Ffilmiwyd 'Under Milk Wood', drama enwog Dylan Thomas, ym 1971 gyda Richard Burton ac Elizabeth Taylor. Ar lan y môr yng Nghwm Abergwaun mae carreg sy'n coffáu'r digwyddiad hwn.

Ni ellir meddwl am Abergwaun heb gofio am laniad y Ffrancod, un o'r digwyddiad rhyfeddaf yn hanes Cymru.

Ar Chwefror 22ain 1797 glaniodd byddin fechan o longau Ffrengig ger Carreg Wastad dair milltir i'r gorllewin o Abergwaun. Roedd yr ymosodiad yn rhan o'r rhyfel rhwng Ffrainc a Phrydain a ddechreuodd yn 1793, wedi'r Chwyldro Ffrengig ym 1789. Roedd Ffrainc yn berchen ar y fyddin gryfaf yn y byd. Felly aeth y newyddion bod y Ffrancwyr wedi glanio yn Abergwaun o amgylch y wlad fel tân gwyllt gan greu panig llwyr.

Wedi glanio aeth y fyddin ati i ysbeilio ffermdai a thyddynnod Pen-caer gan yfed y casgenni gwin oedd yn cael eu cadw yma wedi i'r perchnogion eu cludo o long smyglo oedd wedi ei dryllio ar y creigiau cyfagos.

Tra roedd dynion Penfro'n ymgasglu ynghŷd i'w hymladd casglodd gwraig leol o'r enw Jemeima Nicholas grŵp o ferched ynghŷd. Ymosododd y merched ar y Ffrancod yn gwisgo'r wisg Gymreig.

Roedd y Ffrancwyr erbyn hyn yn feddw wedi iddyn nhw fod yn yfed ar ôl glanio a dychrynodd y llu pan welsant y merched yn gwisgo'r wisg draddodiadol gan ildio. Dywedir bod Jemeima ei hun wedi ymladd tua deuddeg ohonynt gyda dim ond picfforch a'u dwyn i dref Abergwaun i'w rhoi dan glo.

Dridiau yn ddiweddarach ildiodd y Ffrancwyr i'r Arglwydd Cawdor gan osod eu harfau ar draeth Wdig.

Heddiw mae cofeb i goffau'r glaniad ar yr arfordir yng Ngharreg Wastad ac mae hysbysfwrdd yn adrodd yr hanes ger porthladd Wdig.

Yn 1997 er mwyn dathlu dau ganmlwyddiant y glaniad lluniwyd tapestri mawr fel tapestri Bayeux yn adrodd yr hanes. Mae hwn yn cael ei arddangos yn Neuadd Eglwys y Santes Fair ar sgwâr Abergwaun ac ym mynwent yr eglwys honno mae bedd Jemeima Nicholas.

Ar ganol y sgwâr mae tafarn y Royal Oak. Dyma lle'r oedd pencadlys y dynion lleol yn ystod goresgyniad y Ffrancod ym 1797 ac yma'r arwyddwyd y cytundeb rhwng y Cymry a'r Ffrancwyr yn cadarnhau bod y Ffrancwyr yn ildio.

Cysylltir Abergwaun hefyd â'r Llenor enwog, D.J.Williams, gan iddo dreulio'r rhan fwyaf o'i fywyd yma.

Mae'r siop lyfrau Gymraeg yn Abergwaun wedi ei henwi ar ei ôl a saif carreg goffa iddo ar lawnt y Wesh. Mae'r garreg wedi ei chreu drwy ddefnyddio carreg las Pen-caer.

Mae'r Eisteddfod Genedlaethol wedi ymweld ag Abergwaun ddwywaith. Tystiolaeth o hynny yw cerrig yr orsedd ac mae dwy gylch o gerrig i'w gweld yn y dref.

Saif y cylch cyntaf ar y tir uwchben y môr yn wynebu Cwm Abergwaun. Codwyd y cylch ar gyfer cyhoeddi Eisteddfod Genedlaethol Abergwaun 1936. Ar bob carreg mae enw'r plwyf a'i cyfrannodd.

Yn anffodus bu'n rhaid cynnal un o seremonïau'r Eisteddfod mewn ysgoldy gerllaw oherwydd y tywydd stormus. Roedd hyn yn torri traddodiad a gwylltiodd un derwydd o ganlyniad. Yn ei ddicter gweinyddodd ei seremoni ei hun yng nghanol y glaw ac i gyfeiliant sŵn y gwylanod.

Yn 1986, hanner can mlynedd wedi ei ymweliad diwethaf, daeth yr Eisteddfod Genedlaethol i Abergwaun unwaith eto a'r tro hwnnw codwyd cylch yr orsedd ym mharc Lota yn y dref.

Gerllaw'r cylch cyntaf, lle mae'r tir yn gostwng tua'r harbwr, mae dwy fagnel. Defnyddiwyd un ohonyn nhw'n dyddio yn Rhyfel y Crimea a'r llall yn yr Ail Ryfel Byd. Mae magnel yn sefyll ar ganol sgwâr y dref hefyd.