Cliciwch i weld ffilm o'r ystlumod"Rydyn ni bobl yn cael ein cyfri unwaith y flwyddyn gan swyddfa'r Cyfrifiad ond mae ystlumod yn cael eu cyfri yn llawer mwy aml.
"Ar fore Sul oer yng nghwmni aelodau Grŵp Ystlumod Gwynedd, ein gwaith ni oedd cyfri'r ystlumod trwyn pedol llai sy'n cysgu dros y gaeaf mewn hen byllau mwyngloddio yn ne Eryri. Mae'r ystlumod yma'n gymharol brin, gyda thua 14,000 yn byw ym Mhrydain - hanner o'r rheiny yng Nghymru. Ydy'r rhifau'n gostwng nhw ydyn nhw'n ffynnu eto? A pham? Beth sy'n gwneud pethau'n well neu'n waeth i'r ystlum cyffredin. Pa effaith mae 10 a aeafau mwyn wedi ei gael arnyn nhw?
"Ond nid cwestiynau inni eu dadansoddi oedd y rhain - ein gwaith ni oedd cyfri mor gywir â phosib. Swnio'n ddigon hawdd?
"Mae ystlumod yn gaeafgysgu o fis Tachwedd tan fis Ebrill ond, yn wahanol i famaliaid eraill maen nhw'n deffro bob hyn a hyn i chwilio am fwyd, yn enwedig os ydy hi'n gyfnod cynnes. Dyna pam mae'n nhw'n cael eu cyfri ddwywaith dros y gaeaf, unwaith ym mis Ionawr ac eto ym mis Chwefror.
"Mae ystlumod trwyn pedol yn cael eu henw o siâp eu hwynebau. Mae'r ystlum trwyn pedol "llai", fel y gallwch ddyfalu, yn llai, tua maint eirinen. Eu ffordd nodweddiadol o gysgu dros y gaeaf ydy hongian wyneb i waered mewn hen byllau gyda'u hadenydd wedi eu lapio amdanynt. Mae hyn yn golygu ei bod yn gymharol hawdd dod o hyd iddyn nhw a'u cyfri o'u cymharu ag ystlumod sy'n gwasgu i mewn i holltau neu gilfachau i gysgu.
"Mae'r rhan fwyaf o'r pyllau maen nhw'n eu defnyddio wedi eu creu gan bobl yn tyllu am lechi, copr, manganîs neu blwm. Os ydy'r rhan fwyaf o byllau yn hawdd eu canfod yna mae'n debyg y byddan nhw wedi eu cau i ffwrdd gan rwyll (bariau metel) a drws wedi ei gloi arno. Y peth olaf mae'r ystlumod ei eisiau ydy fflyd o ymwelwyr pan maen nhw'n trïo cysgu dros y gaeaf. Os ydy'r pwll yn un sy'n anoddach cael hyd iddo ac wedi ei amddiffyn gan ddyfroedd dwfn neu fynedfa gul, yna does dim angen mwy o warchodaeth arnyn nhw.
"Rydyn ni'n cyrraedd y pwll cyntaf. Welingtons ydy'r peth gorau i'w wisgo am eich traed ond mae angen 'wêdars' pan fydd y dŵr yn ddwfn iawn. Yn ôl rhai o'r lleill, mae angen siwtiau gwlyb weithiau. Mae hetiau caled yn cael eu dosbarthu gyda fflachlamp sy'n clipio ar y top. Ond y darn o offer pwysicaf oll ydy'r 'cliciwr', tebyg i'r teclyn sy'n cael ei ddefnyddio ar awyrennau a threnau i gyfri teithwyr. Mae'r stiwardes yn gwneud iddo edrych mor hawdd wrth iddi gerdded rhwng seddi'r 737 a chyfri 110 o deithwyr yn gywir mewn eiliadau.
"Dydi straffaglu drwy ddŵr yng ngolau lamp a cheisio peidio â baglu dros gerrig mawr a tharo eich pen ar y to ddim mor hawdd. Dydi hi ddim ots gan Grŵp Ystlumod Gwynedd os ydych chi'n taro eich pen cyn belled â'ch bod chi ddim yn gwasgu un o'r ystlumod wrth wneud.
"Pan fydd pobl yn mynd ar awyren, maen nhw'n tueddu i eistedd wedi eu gwasgaru'n gyfartal drwy'r caban, ac mi fyddan nhw wedi eu lleoli mewn llinellau symetrig ar bellter cyfartal oddi wrth ei gilydd. Mae pwll chwarel arferol tua 50 i 100 llath o hyd. Fel dechreuwr, rydych chi'n straenio eich llygaid dros bob modfedd o'r ogof ond unwaith rydych chi wedi gwneud hynny ychydig o weithiau, mi ddewch i weld na fyddai unrhyw ystlum gwerth ei halen eisiau cysgu mor agos i'r fynedfa neu uwch ben dŵr mor ddwfn. Felly, rhaid cadw eich ymdrechion tan nes ymlaen.
"Yr allwedd ydy mynd ati mewn ffordd drefnus - goleuo'r twnel efo'ch fflachlamp o'r dde i'r top i'r chwith ac yna yn ôl drosodd a throsodd. Mae'n swnio'n hawdd ond mae'n syndod fel mae'r llygaid yn dechrau chwarae triciau arnoch chi. Ydw i wedi cyfri'r ystlum yna yn barod? Coeliwch neu beidio, ond maen nhw i gyd yn edrych yr un fath, wel imi o leiaf. Rydych chi'n dod i ran lle mae un arall o'r criw wedi clicio'n wyllt o leiaf ddeg gwaith ychydig eiliadau yn ôl, ond fedrwch chi weld mwy na dau?
"Dydw i ddim yn siŵr pam, ond mae rhai ystlumod yn hoffi dod o hyd i le bach tawel iddyn nhw eu hunain ac eraill yn hoffi cysgu mewn criwiau o 10 neu fwy.
"Ym mhen y twnel, rydych chi'n troi rownd ac yn mynd nôl y ffordd y daethoch chi i mewn mor dawel â phosib. O'r cyfeiriad arall, mae pethau'n edrych ychydig yn wahanol ... wnes i gyfri hwnna ar y ffordd i fewn?
"Yn ôl yn yr awyr agored, mae pawb yn cymharu ei sgôr. Weithiau, sgôr bach sydd mewn rhai pyllau ond mewn eraill mae na dros gant wedi eu cyfri. Gall achosi embaras os ydych chi wedi cyfri llawer llai na'r arweinydd, ond llai o embaras na phetaech chi wedi cyfri llawer mwy mae'n debyg!
"Os hoffech chi wybod mwy am ystlumod yn eich ardal chi, cysylltwch â'ch grŵp ystlumod lleol drwy'r Ymddiriedolaeth dros Gadwraeth Ystlumod - . Gallwch gysylltu â Grŵp Ystlumod Gwynedd ar (o fis Mawrth 2006 ymlaen).
"Yn olaf, cofiwch fod ystlumod wedi eu gwarchod gan y gyfraith ac mae'n rhaid cael trwydded i gyfrif ystlumod sy'n gaeafgysgu."
Huw Jenkins
Ìý
